Kracht van de zorglandbouw

Een zorgboerderij leiden doe je niet zomaar. Als zorgboer(in) heb je te maken met financiering en wetgeving uit twee verschillende werelden: die van de landbouw én die van de zorg. Die factoren bepalen veel en veranderen regelmatig. De Federatie Landbouw en Zorg zit er als belangenbehartiger dan ook bovenop. Op deze website vind je het laatste nieuws over dit soort zaken.

Als je ingelogd bent en in de Infotheek kijkt, vind je bovendien diverse handleidingen en tips over hoe je ‘gewoon’ met plezier je zorgboerderij kunt leiden.

Hier vind je informatie voor aangesloten zorgboeren op thema. Ga via de knop hieronder naar onze infotheek.

Ga naar infotheek

Ben je zorgboer en wil je het keurmerk Kwaliteit laat je zien! behalen of heb je al een keurmerk als ISO 9001:2015, NEN 15224:2017, HKZ Kleine organisaties, HKZ Zorg en Welzijn en Prezo Care, dan kun je je via een regionale organisatie aansluiten bij de Federatie Landbouw en Zorg. Mits je voldoet aan de voorwaarden van een zorgboerderij (zie onder).

Hoe sluit je je aan bij de Federatie?

In Nederland heeft iedere regio zijn eigen regionale organisatie(s). Hier kun je aankloppen als je je wilt aansluiten bij de Federatie:

• Voor Friesland, Groningen en Drenthe is dat Vereniging BEZINN
• Voor Overijssel bestaat de Zorgboeren Vereniging Overijssel en de Coöperatie Boer en Zorg.
• Voor Gelderland bestaat BEZIG, de Vereniging Zorgboeren Rivierengebied, de Vereniging Zorgboeren Oost-Gelderland en de Stichting Samenwerkende Zorgboeren Zuid.
• Voor Flevoland bestaat de Vereniging Zorgboerderijen Flevoland en de Coöperatie Boer en Zorg.
• In Utrecht kun je terecht bij de Vereniging van Utrechtse Zorgboerderijen en de Coöperatie Boer en Zorg.
• In Zeeland en Noord-Brabant staat de Stichting Samenwerkende Zorgboeren Zuid voor je klaar, evenals de ZLTO.
• In Limburg kun je terecht bij de Coöperatie Limburgse Zorgboeren.
• In Noord-Holland is er Stichting Landzijde.
• In Zuid Holland is er de Vereniging van Zorgboeren Zuid Holland en de Stichting Zorgboeren Zuid-Holland

Waarom zou je je aansluiten bij de Federatie:

• Belangenbehartiging op landelijke schaal voor de vele wetten, regels en financiering in en rond de zorg en landbouw.
• Een branche-eigen keurmerk, een kwaliteitskader, en afspraken met toezichthouders in alle domeinen.
• Landelijke communicatie, zoals opname op zorgboeren.nl, open dagen, publiciteit en het reageren op situaties en incidenten.
• Nieuwsbrieven over wet-en regelgeving en andere onderwerpen, een intranet (Infotheek), thema-bijeenkomsten en conferenties.
• Deelname en korting op Academie voor Landbouw en Zorg.
• Projecten rond actuele thema’s en ontwikkelingen van de zorglandbouw.
• Ondersteuning en kennisuitwisseling organiseren voor en tussen de regionale organisaties van zorglandbouw.

Kosten

De Federatie-gerelateerde kosten hiervoor zijn circa € 450 per jaar. Daarnaast zijn er kosten van de regionale organisatie. Zie het tarieven overzicht.

Wat doen we voor de leden?

Lees hier de jaarverslagen

Wie mag zich via een regionale organisatie aansluiten bij de Federatie?

Een aangesloten zorgboer exploiteert een of meer zorgboerderijen en is lid van, of op andere wijze betrokken/aangesloten bij een lid (regionale organisatie) van FLZ. Daarvoor dient hij een erkend keurmerk te hebben (zie boven)

De zorgboerderij van een aangesloten zorgboer past binnen de volgende definitie:

• Er is een boerderij, d.w.z. een of meer gebouwen (stal, kas, schuur, huis, alles in enkel- of meervoud) en er zijn passende faciliteiten om zorg en/of begeleiding te kunnen geven.

• Er behoort grond bij de gebouwen in de vorm van een erf, weiden, akker/ tuinbouw­grond, boomgaard of kwekerij/kassen.

• Er is agrarische bedrijvigheid, professioneel dan wel hobbymatig (akkerbouw, veeteelt, fruitteelt, bloemen en/of plantenteelt) in de landbouw en/of natuurbeheer/ onderhoud.

• Op de zorgboerderij worden gewassen geteeld en/of landbouwhuisdieren gehouden - of de producten die hieruit voortkomen zoals zuivelproducten en eieren - die worden verkocht en/of op de zorgboerderij geconsumeerd.

• De zorgdeelnemers worden overeenkomstig de doelen die zijn vastgelegd in het zorgplan voor zover mogelijk en naar hun eigen mogelijkheden en voorkeuren betrokken bij de uitvoering van activiteiten in en om de groene ruimte.

• Er is voldoende kennis van de landbouw (dier/plantkunde) en de zorg (ziektebeelden/ begeleidingsaspecten) om zorgdeelnemers op een adequate wijze te kunnen begeleiden en om aan de zorgvraag van de zorgdeelnemer te kunnen voldoen. De zorgboer(in) en zijn/haar medewerkers tonen aan dat zij tezamen goede kennis en vaardigheden bezitten van de landbouw én de zorg  (opleidingen / werkervaring / stages / cursussen).

• De zorgboerderij werkt voortdurend aan verbetering van de kwaliteit van zorg en hanteert daarvoor een door FLZ erkend kwaliteitssysteem.

De leden, zijnde de regionale organisaties, toetsen of zorgboerderijen voldoen aan bovenstaande criteria alvorens de zorgboeren aan te melden bij FLZ. Aspirant-zorgboeren kunnen zich wenden tot een regionalse organisatie.

Verder zijn de taken en verantwoordelijkheden van aangesloten zorgboeren van FLZ als volgt vastgelegd:

1. Bieden van kwalitatief hoogwaardige zorg binnen de wettelijke kaders, regels en inkoopafspraken.
2. Toepassen van het Kwaliteitskader Zorglandbouw en/of een ander van toepassing zijnde kwaliteitskader op het bedrijf.
3. Hanteren van een door FLZ erkend kwaliteitssysteem waaruit blijkt dat/hoe kwaliteit op het bedrijf geborgd wordt.
4. Zorgdragen voor permanente scholing en ontwikkeling van zichzelf en medewerkers van het bedrijf.
5. Het borgen van continuïteit van zorg op de zorgboerderij.

De Wet Zorg en Dwang gaat ook in de zorglandbouw veranderingen teweeg brengen. Wanneer is er sprake van dwang en wanneer is dit toegestaan? Je vindt het in de veelgestelde vragen over de Wet Zorg en Dwang. 

In dit artikel vind je instructies hoe je je profiel op zorgboeren.nl aanpast. Met gif-filmpjes en tekst uitleg. Voor vragen kun je altijd contact met ons opnemen.

Lees meer: Instructie zorgboeren CMS (2)

Er zijn een aantal meldpunten in het leven geroepen om cliënten in de zorglandbouw te helpen. Hieronder zie je het meldpunt gehandicaptenzorg en het meldpunt voor PGB-wachtlijsten. Weet je nog meer reelvante meldpunten? Mail dit dan naar federatie@landbouwzorg.nl

Meldpunt gehandicaptenzorg

Meldpunt wachtlijsten PGB

De wachtlijst voor het PGB is sinds 1 juli 2010 een feit. Veel mensen komen hierdoor in de problemen. Per Saldo wil weten tegen welke problemen mensen aanlopen en is een meldactie gestart. 
Wilt u Per Saldo uw verhaal vertellen, ook als u geen lid bent? Vul dan het bijpassende meldactie-formulier in.

• Meldactie-formulier voor (aspirant) budgethouder
• Meldactie-formulier voor zorgaanbieder
• Nieuwsberichten van Per Saldo over de wachtlijst PGB-AWBZ

 
Verder adviseert Per Saldo nadrukkelijk dat u zich op de wachtlijst laat plaatsen en voor de overbruggingsperiode zorg in natura (u ontvangt dan de zorg rechtstreeks van een instelling) aanvraagt, ook wanneer u denkt dat dat geen passende zorg voor u is. Minister Klink heeft namelijk toegezegd dat hij de zorgkantoren en aanbieders aanspoort om voor deze mensen oplossingen te gaan zoeken. Eén van zijn ideeën is dat reguliere zorg-in-natura aanbieders contracten af kunnen gaan sluiten met pgb-aanbieders, die specifieke zorg leveren die nu alleen met een pgb te verkrijgen is. Laat het ons weten als voor u geen passende oplossing wordt gezocht. Dit kunt u ook melden via het meldactie-formulier.
 
Het meldpunt is te bereiken via
website: www.pgb.nl of rechtstreeks via de volgende link

Op 1 september 2010 is het Meldpunt Gehandicaptenzorg van start gegaan. Het meldpunt is bedoeld voor iedereen die een (negatief of positief) signaal wil afgeven over de zorg voor gehandicapten, met name cliënten en hun vertegenwoordigers. Het meldpunt loopt van 1 september tot 1 december 2010.
Vanuit haar taak als toezichthouder op de kwaliteit van de geleverde zorg, is het meldpunt ondergebracht bij de Inspectie voor de Gezondheidszorg.
 
Cliënten in de gehandicaptenzorg en hun vertegenwoordigers kunnen bij het meldpunt voor de volgende zaken terecht:

1. het doen van meldingen over de zorgverlening
2. informatie en advies over hoe met deze meldingen om te gaan
3. voorlichting c.q. infromatie over klachtrecht en patiëntenrechten.

 
Het meldpunt is bereikbaar op werkdagen van 09.00 to 17.00 uur via 
telefoon: 088-120 50 50 (lokaal tarief)
e-mail: meldpuntgz@igz.nl
website: www.meldpuntgehandicaptenzorg.nl

De Federatie Landbouw en Zorg zorgt voor de behartiging van de belangen van zorgboeren én cliënten. De zorglandbouw ontleent veel van haar kracht en kleur aan het ondernemerschap en de passie van de zorgboerinnen, -boeren en hun vele medewerkers en vrijwilligers. En juist in de zorg, waar wetgeving en marktregels vaak zijn gebaseerd vrij grootschalige aanbieders, is het van belang om samen te werken. Dat gebeurt vooral op regionaal niveau, maar sommige zaken moeten op landelijk niveau geregeld worden. En daar staat de Federatie voor.

Waar regionale organisaties zorgboeren ondersteunen in hun contacten met bijvoorbeeld gemeenten en zorgloketten, houdt de Federatie Landbouw en Zorg zich bezig met landelijke organisaties. Zoals de ministeries van VWS en LNV, het groene onderzoek en onderwijs (zoals de HAS en Wageningen Universiteit en Research), de Inspectie Jeugd en Gezondheid, koepels van cliëntenorganisaties, LTO en de VNG. Ook zorgt de Federatie voor algemene bekendheid van het fenomeen zorglandbouw en de betekenis ervan. Bijvoorbeeld door middel van het uitnodigen van Kamerleden, Directeur-generaals en ministers, het uitsturen van persberichten en externe nieuwsbrieven en het bijhouden van deze website.  

Een uitgebreider overzicht van activiteiten, ook op het gebied van belangenbehartiging, vind je in het artikel Alles over aansluiten bij de Federatie.

Zorgboerderijen verlenen verschillende diensten als dagbesteding, begeleiding, wonen, onderwijs of re-integratie. Dit noemen we wel de verschillende scopes. Op deze pagina leggen we de reguliere financieringsbronnen uit voor deze scopes.    

Dagbesteding, begeleiding en wonen

Financiering van dagbesteding, begeleiding en wonen kan via Zorg in Natura (ZIN) en Persoonsgebonden Budget (PGB). Deze financiering wordt door gemeentes verleend vanuit een indicatie in het kader van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo) of de Jeugdzorg. Daarnaast zijn er vanuit de Wet Langdurige Zorg (WLZ) ook indicaties voor dagbesteding, begeleiding en wonen. Dit wordt uitgevoerd door het CIZ en de Zorgkantoren.

Dus: een client die zorg nodig heeft gaat naar de gemeente of naar het CIZ (of laat dit doen door een zorginstelling of een cliëntondersteuner zoals MEE). De gemeente of het CIZ stellen aan de hand van een vragenlijst en meestal ook een gesprek (het zogenaamde keukentafelgesprek) vast of iemand recht heeft op zorg. De gemeente geeft dan een indicatie vanuit de Wmo of de Jeugdzorg en het CIZ vanuit de Wlz. De gemeente en het zorgkantoor bepalen (in overleg met de client) of dit in de vorm van een PGB of ZIN moet. 

Zorg in Natura wordt door gemeentes en zorgkantoren via aanbestedingen ingekocht. Soms zijn zorgboeren zelf de contracterende partij, soms is het hun regionale (inkoop) organisatie. Ook komt het voor dat zorgboeren in onderaannemerschap van een andere zorginstelling werken. 

Een PGB wordt afgegeven aan de cliënt zelf. De Sociale Verzekerings Bank (SVB) beheert het budget voor de client, wat betekent dat de SVB de rekeningen van zorgverleners betaalt. Of de zorg passend is, wordt gecontroleerd door het zorgkantoor of door de gemeente.

Re-integratie en onderwijs

Financiering van re-integratie komt van het UWV of gemeenten (en in theorie van kan het ook van een werkgever komen). Daarvoor moeten zorgboeren dus met gemeente of UWV een overeenkomst hebben. Financiering van onderwijs op de zorgboerderij loopt ook via de gemeente (Wmo, Jeugdzorg), samenwerkingsverbanden van scholen en gerelateerde scholen zelf.

In oktober 2022 heeft de Federatie Landbouw en Zorg de Academie Landbouw en Zorg gelanceerd. De Academie is een platform met daarin een landelijk scholingsaanbod, gericht op professionals in de landbouw en de zorg.

Omdat zorgboeren uit het hele land mee hebben gewerkt aan de totstandkoming van de academie, kennen wij de (lokale) werksituatie en is ons aanbod perfect afgestemd op jouw behoefte. Als lid van de Federatie, profiteer je van een mooie korting op ons gehele scholingsaanbod.

Nieuwsgierig geworden?

Iedereen kan cursussen volgen die worden gegeven door de academie. Het maakt niet uit of je aangesloten bent bij de federatie of niet. De aangesloten leden krijgen wel een korting. Alle informatie over inloggen en de werking van het systeem staat op de site van de academie.

Meer over scholing

In het kwaliteitskader en in de wet wordt ervan uitgegaan dat een zorgaanbieder goede zorg aanbiedt. Onder goede zorg wordt verstaan zorg van goede kwaliteit en van goed niveau:

1. die in ieder geval veilig, doeltreffend, doelmatig en cliëntgericht is, tijdig wordt verleend, en is afgestemd op de reële behoefte van de cliënt;
2. waarbij zorgaanbieders en zorgverleners handelen in overeenstemming met de op hen rustende verantwoordelijkheid, voortvloeiende uit de professionele standaard en de kwaliteitsstandaarden; en
3. waarbij de rechten van de cliënt zorgvuldig in acht worden genomen en de cliënt ook overigens met respect wordt behandeld.

Er zijn meerdere mogelijkheden om aan bovenstaande eisen te voldoen en professionele zorg te verlenen. Op een zorgboerderij is zowel agrarische kennis als kennis van de zorg nodig.

Er is een landelijke erkende mbo-opleiding voor werkbegeleider zorgboerderij (niveau 3) en persoonlijk werkbegeleider zorgboerderij (niveau 4). In deze opleiding wordt de koppeling gemaakt tussen de groene omgeving en het bieden van zorg en ondersteuning. Je leert hoe je op een zorgboerderij de veiligheid en het welzijn/ de gezondheid van zowel dieren, planten als deelnemers kunnen bewaken en bevorderen. De kernwaarden uit het kwaliteitskader voor de zorglandbouw zijn belangrijke uitgangspunten in de opleiding, waardoor je leert om de kracht van de zorglandbouw écht tot zijn recht te laten komen. De opleiding wordt in het schooljaar 2023-2024 op 3 scholen aangeboden: Yuverta Nijmegen en Geldermalsen, Vonk in Alkmaar en Landstede in Raalte. Vanaf schooljaar 2024-2025 komt daar Aeres in Leeuwarden bij.  

Er zijn twee soorten van zorg waarop de overheid een specifieke opleiding eist. De eerste is als er zorg geboden wordt aan jeugd (18-), dan is directe of indirecte betrokkenheid van een professional met een Hbo-opleiding met een SKJ-registratie vereist, afhankelijk van de zwaarte van de zorg. Als er verpleegkundige handelingen worden verricht, dan is een opleiding en BIG-registratie vereist. De zorgboer hoeft deze opleidingen en registraties niet zelf te hebben, maar kan deze expertise ook inhuren.

Naast deze specifieke opleidingen voor medewerkers op een zorgboerderij, zijn op het gebied van zorg de volgende Mbo-opleidingen relevant: maatschappelijke zorg, verpleegkundige, sociaal werker, gespecialiseerd pedagogisch medewerker, verzorgende en helpende.
Op Hbo-niveau zijn dit een aantal voorbeelden van relevante zorgopleidingen: sociaal pedagogische hulpverlening, social work, maatschappelijk werk en dienstverlening, culturele maatschappelijke vorming, verpleegkunde, toegepaste psychologie en vaktherapie.
NB. Bovenstaand overzicht is niet volledig, maar geeft een opsomming van de meest gekozen opleidingen door zorgboeren.

Daarnaast stellen bijna alle  contractpartners (gemeenten en zorgkantoren) opleidingseisen. Deze verschillen per zorgsoort, zorgzwaarte en doelgroep.  Ook sommige regionale organisaties stellen een relevante opleiding verplicht. Om te voldoen aan de professionele standaard, is het belangrijk om continu jezelf te ontwikkelen op jouw vakgebied en dit te kunnen aantonen.

De Academie Landbouw en Zorg is opgericht om jou hierin te faciliteren. Bij de academie worden er diverse laagdrempelige op de Landbouw en Zorg gerichte opleidingen aangeboden. Op de site van de Academie kun je je eigen professionele ontwikkeling bijhouden en aantonen.

In oktober 2022 organiseerden we een Week van de zorglandbouw, waarin we vier dagen lang webinars hielden die hier terug zijn te zien.

Het keurmerk Kwaliteit laat je zien! is het eigen keurmerk van de Federatie Landbouw en Zorg. Op de website van het Kwaliteitskeurmerk kun je zien wat het keurmerk precies inhoudt, welke zorgboerderijen ermee werken en bijvoorbeeld hun jaarverslagen inzien. De uitvoering ervan is in handen van het onafhankelijke Kwaliteitsbureau. Alle ruim 800 bij de Federatie aangesloten zorgboerderijen dragen dit keurmerk of een ander erkend keurmerk zoals ISO of HKZ. 

Overkoepelend aan de hele zorglandbouw is er het kwaliteitskader, wat aangeeft waar de zorglandbouw voor staat en warnaar ze streeft.

Kwaliteit laat je zien! is er speciaal voor de zorglandbouw. Houders van het Kwaliteit laat je zien! keurmerk werken hiervoor met de KwApp, een app die zorgboeren helpt om hun kwaliteit ieder jaar opnieuw te verbeteren. 

Jannette Meesters van ponyrecreatie en zorgboerderij Het Lamoen in Markelo over het keurmerk: “Je moet er even in investeren, maar dan heb je ook wat. Het is een fijn systeem. Ik werk nu twee keer per jaar de werkbeschrijvingen bij en had het jaarverslag in een uurtje klaar. Toen ik begon was ik wel een week lang iedere dag een paar uur bezig. Dat kwam ook omdat het de begintijd was. Inmiddels bieden regionale organisaties vaak hulp bij de start. Daar zou ik zeker gebruik van maken.”  

Waarom een keurmerk?

Kortgezegd: omdat het verplicht is voor zorgaanbieders. Zo vraagt de Kwaliteitswet Zorginstellingen dat een ieder die zorg verleent, aantoonbaar aan de kwaliteit werkt en daar jaarlijks verslag van doet. De Wmo- Wlz- en Jeugdwet-toelatingen vragen ook om getoetste kwaliteit. Daarnaast eist de ARBO-wet dat iedere (agrarische) onderneming een risico-inventarisatie uitvoert. Ook de verzekeraars vragen om veiligheidsmaatregelen en kwaliteitsborging om de risico's te beperken en de premies betaalbaar te houden. 

Allemaal redenen voor de zorgboer om aan kwaliteit te werken. Bovendien maakt het de zorgboer nog meer bewust dat hij werkt met kwetsbare mensen. Een kwaliteitskeurmerk helpt ook om aan de zorgvragers, hun ouders en instellingen te laten zien wat zorg met kwaliteit op de boerderij voorstelt.

 De voordelen voor gebruik van het Kwaliteit laat je zien! systeem voor de zorgboer op een rij

1. Je voldoet aan: 

• Wet kwaliteit klachten en geschillen zorg (Wkkgz)
• ARBO wet
• Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG)
• Wet medezeggenschap van cliënten zorginstellingen (Wmcz)

2. Daarbij is meteen geregeld:

• Deelnemende zorgboeren die gebruik maken van het kwaliteitsysteem zijn direct aangesloten bij de landelijke klachtencommissie voor deelnemers van zorgboerderijen. 
• Voor de ARBO risico-inventarisatie kan van een erkende checklist gebruikt gemaakt worden, die alleen (onder voorwaarden) licht getoetst dient te worden.
 Aangesloten zorgboeren krijgen korting bij Stigas.
• De Arbeidsinspectie, de Voedsel en Waren Autoriteit, ministerie van VWS, cliëntenorganisatie Per Saldo, met boeren samenwerkende zorginstellingen en Zorgverzekeraars Nederland onderschrijven vanuit hun discipline/verantwoordelijkheidsgebied het kwaliteitsborgingssysteem voor de zorgboerderijen.


• Zorgverzekeraars Nederland accepteert het keurmerk Kwaliteit laat je zien! bij de erkenning van een zorgboerderij als zorginstelling.

Voor deelnemers en hun verzorgers betekent het keurmerk zorgboerderijen Kwaliteit laat je zien!:
 


• Daar krijg je kundige begeleiding
• Het is een veilige plek, waar je welkom bent en waar je je thuis voelt
• Je zinvol werk doet en helder is van wat je mag verwachten en wat er van jou wordt verwacht  
• Je persoonlijke ontwikkeling en welzijn staan hoog in het vaandel
• Iedereen mag er komen kijken, want ze zijn trots op wat ze zijn

Hoe krijg je een keurmerk?

De zorgboer omschrijft zelf -al dan niet met behulp van adviseur of studieclub- hoe zijn zorgboerderij aan kwaliteit werkt. De voorwaarden waaraan hij moet voldoen om goedgekeurd te worden, zijn vastgelegd in de werkmap Kwaliteitssysteem Zorgboerderijen. 

Zijn alle voorwaarden op papier aantoonbaar geregeld, dan volgt officiële registratie. Aanmelden hiervoor kan bij het Kwaliteitsbureau. Iedere zorgboer die geregistreerd wil blijven, stuurt jaarlijks een verslag in. In dit verslag moet worden beschreven hoe de goede voornemens zijn uitgevoerd.

Toetsing

Na een jaar wordt de kwaliteit op het bedrijf in de praktijk getoetst. Via het Kwaliteitsbureau nodigt de zorgboer een onafhankelijk beoordelaar uit. Deze bezoekt het bedrijf en toetst of het gebruikte kwaliteitssysteem effectief operationeel is. Bij positief resultaat wordt dan het keurmerk verleend. 
 


Met deze aanpak van evaluatie gevolgd door een externe toetsing, behouden de zorgboeren het initiatief. Zij laten zien dat zij zelf aan hun kwaliteitsborging werken. Dit wordt door de zorgvragers en de overheid als zeer waardevol gezien.

Tarieven

Zie voor alle tarieven het tarievenoverzicht 2024. 

Een zorgboerderij heeft te maken met verschillende wetten en regels. Het gaat daarbij om de algemene wetgeving voor bedrijven in Nederland, de agrarische wetgeving voor wat betreft het agrarische deel en de wet- en regelgeving met betrekking tot de zorg. 

Algemene wetgeving voor bedrijven

Een in Nederland gevestigd bedrijf moet zich houden aan de wetten en regels die in de Nederlandse en soms ook Europese wetgeving zijn vastgelegd. Het gaat dan om regels rondom de huisvesting van je bedrijf, bijvoorbeeld vestigingsregels in het bestemmingsplan en regels over milieubeheer. Er zijn ook regels met betrekking tot administratie en belastingen, zoals de Algemene verordening gegevensbescherming en het belastingrecht. 

Voor zorgboerderijen die personeel in dienst hebben komen daar regels bij voor werkgevers, bijvoorbeeld de regels die van toepassing zijn op een arbeidscontract, verplichtingen vanuit een CAO en regels die ervoor zorgen dat werknemers in een veilige werkomgeving kunnen werken.

Agrarische wetgeving

Boeren bedrijven, en in bepaalde gevallen ook hobby-boerderijen, moeten zich houden aan verschillende regels. Bijvoorbeeld regels over:

• bloemen en planten, zoals regels omtrent gewasbescherming en natuurbeschermingswetten
• dieren, zoals een registratieverplichting, welzijnseisen en de bestrijding van dierziekten en zoönosen 
• mest, zoals regels rondom uitstoot en natuurbescherming
• milieu, zoals regels met betrekking tot de omgevingsvergunning en regels rondom uitstoot van ammoniak, fijnstof en geuren

Regels met betrekking tot zorg

Zorg wordt verleend aan mensen die over het algemeen kwetsbaar zijn en het wordt bekostigd vanuit gemeenschapsgeld. Er is in Nederland daarom veel geregeld om mensen die zorg nodig hebben te beschermen en ervoor te zorgen dat het gemeenschapsgeld op een goede manier besteed wordt. Zorg kan vanuit verschillende wetten betaald worden, zoals de Jeugdwet, de Wet maatschappelijke ondersteuning, de Wet langdurige zorg en de zorgverzekeringswet. Bij elk van deze financieringsstromen gelden verschillende wetten, regels en veldnormen. 

De veldnormen komen voort uit de kwaliteitskaders en de verschillende beroepscodes. In kwaliteitskaders beschrijven de verschillende brancheorganisaties in de zorg wat zij onder kwaliteit verstaan en hoe dit tot uiting komt in hun werkwijze. Voor de zorglandbouw is een kwaliteitskader in ontwikkeling. In beroepscodes beschrijven beroepsgroepen volgens welke normen hun professionals werken. 

Enkele voorbeelden van wetten waaraan ook zorgboeren moeten voldoen zijn:

• Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorginstellingen, deze wet kent bepalingen over o.a. deskundigheid en betrouwbaarheid van personeel, zorgdossiers en een klachtenregeling.
• Wet medezeggenschap cliënten zorginstellingen, deze regelt het recht op medezeggenschap en inspraak van cliënten.

Voldoen aan de wet- en regelgeving

Voor startende zorgboerderijen, maar ook voor zorgboerderijen die al langer bestaan, kan het lastig zijn om goed op de hoogte te zijn en te blijven van de relevante wet- en regelgeving. In het kwaliteitskeurmerk van de Federatie Landbouw en zorg worden zorgboeren aan de hand van vragen langs alle relevante wetten en regels geleid. Bij elke vraag worden normen beschreven waaraan moet worden voldaan. In de bijbehorende kennisbank wordt bij elke vraag een toelichting gegeven over de betreffende norm en geldende wet- en regelgeving. Bij veel vragen zijn ook voorbeelden beschikbaar over de manier waarop je op een zorgboerderij invulling aan de vereiste normen kunt geven. Zorgboerderijen die het keurmerk behalen voldoen daarmee aan de wetten en regels die voor hen relevant zijn. 

In de Infotheek (achter leden-inlog) staan bovendien diverse handige documenten over wetten en regels en hoe eraan te voldoen.

Zorgboerderijen bieden verschillende diensten aan. Dit noemen we ook wel de scope. 
Dagbesteding en wonen zijn de meest voorkomende. Onderwijs en re-integratie zijn in ontwikkeling.

Ook bedient de zorglandbouw diverse doelgroepen. 
Er zijn zorgboerderijen voor:  

• Mensen met een verstandelijke beperking 
• Mensen met een lichamelijke beperking 
• Mensen met een psychische hulpvraag 
• (Ex-)gedetineerden 
• (Ex-)verslaafden 
• Mensen met autisme 
• Kinderopvang 
• Jeugdzorg 
• Ouderen 
• Dementerende ouderen 
• Langdurig werklozen 
• Mensen met een burn-out 
• Asielzoekers 
• Mensen met een niet aangeboren hersenletsel 
• Leerlingen van speciaal onderwijs 

De zorglandbouw heeft in de jaren 2009-2014 behoorlijk in de belangstelling gestaan van onderzoekers. Er zijn veel mooie rapporten en brochures verschenen met tips voor omgaan met de verschillende doelgroepen, onderbouwing van de sector voor opdrachtgevers en maatschappij én met economische cijfers. De meest relevante rapporten en brochures zetten we hieronder op een rijtje.

Wil je nog meer informatie of zelf zoeken? Kijk eens op de website van ZonMW (Onderzoeksinstelling van het Ministerie van Volksgezondheid) naar onderzoeken over zorglandbouw of bekijk het dossier Zorglandbouw binnen groenkennisnet (onderdeel van Wageningen Universiteit en Reserach). 

Informatie over effecten van zorgboerderijen op deelnemers en de maatschappij:

• Algemeen

Zorgboerderijen dragen bij aan empowerment en eigen kracht van deelnemers. Wageningen UR 2009. Onderzoek naar de kernwaarden van de zorglandbouw volgens deelnemers, medewerkers en zorgboeren

Positieve_effecten van beweging. Van Hall Larenstein. Jaar van uitgave onbekend. Korte factsheet over het belang van bewegen. 

Persoonsgebonden budget. Eigen regie en empowerment. ZonMW 2012. Publicatie over het belang van een persoonsgebonden budget vanuit het oogpunt van autonomie.

De Zin van zorglandbouw. ZonMW 2012. Een maatschappelijke kosten baten analyse (MKBA) van het fenomeen zorglandbouw. 

Effecten van zorglandbouw voor verschillende doelgroepen. Taskforce Multifunctionele Landbouw 2011. Overzichtelijke factsheet over de baten van de zorglandbouw voor verschillende doelgroepen.

Effecten van zorglandbouw. Wetenschappelijk onderzoek naar de meerwaarde van zorgboerderijen voor cliënten. Taskforce Multifunctionele Landbouw 2011. Rapport over de baten van zorglandbouw voor verschillende doelgroepen.   

De zorgboerderij komt graag met u in gesprek! Federatie Landbouw en Zorg 2015. 7 kernkwaliteiten van zorglandbouw uitgelicht en geïllustreerd. 

Bij de boer, elke dag buitengewoon. Een interactieve folder over WMO diensten.

•  Mantelzorg en dementie

Respijt voor de mantelzorger - kansen voor zorgboeren. Expertisecentrum Mantelzorg 2009. Ervaringen en wensen van mantelzorgers en zorgboeren   

Dagbesteding op zorgboerderijen. De onderscheidende waarden voor mensen met dementie en hun mantelzorgers. RIVM. Jaar van uitgave onbekend. Achtergronden over dementie en de betekenis van dagbesteding op de zorgboerderij voor hen in vergelijking met andere vormen van dagbesteding..  

Sowing in the autumn season. Exploring benefits of green care farms for dementia patients. Phd onderzoek Wageningen UR 2009. Wetenschappelijke onderbouwing van de heilzame werking van zorglandbouw voor dementie. Vanwege grootte bestand graag even een mailtje, dan sturen we hem op.

• Verstandelijke beperking 

(Kosten)effectiviteit van zorglandbouw voor mensen met een verstandelijke beperking. Tranzo 2015. Korte factsheet over de positieve effecten van dagbesteding op de zorgboerderij voor mensen met een verstandelijke handicap.

(Kosten)effectiviteit van zorglandbouw bij mensen met een verstandelijke beperking. Tranzo 2015. Uitgebreid onderzoeksverslag over de positieve effecten van dagbesteding op de zorgboerderij voor mensen met een verstandelijke handicap.

• GGZ-achtergrond

Je hoort erbij en bent welkom. Visie van GGZ-cliënten op de rol van zorgboerderijen in het proces van herstel, participatie en re-integratie. Landzijde 2012. Overzichtelijke brochure met korte verhalen van deelnemers over wat de zorgboerderij met hen doet.

Economische informatie over de zorglandbouw:

Kijk op Multifunctionele landbouw. Omzet 2007-2018. Wageningen University & Research. Omzetcijfers van de verschillende deelsectoren van de multifunctionele landbouw. De omzet van de zorglandbouw is tussen 2013 en 2018 meer dan verdubbeld (van 87.500 naar 200.000 euro gemiddelde omzet per bedrijf, in totaal is de sector gegroeid van 95 naar 250 miljoen euro.)

Inzicht in rendement van de multifunctionele landbouw: kengetallen in beeld. Wageningen UR 2014. Omzetcijfers van de verschillende deelsectoren van de multifunctionele landbuw en een aanzet tot bedrijfsvergelijking, ook voor de zorglandbouw.

Informatie over het starten van een zorgboerderij:

Handboek Versie 7.2. Federatie Landbouw en Zorg 2022. Geheel vernieuwde uitgave over alle aspecten van de zorglandbouw. Van starten, doelgroepen, begeleiding, organisatie en financiering tot kwaliteitsbewaking.  Aangesloten zorgboeren vinden hem gratis in de Infotheek, anderen kunnen hem voor € 15 excl btw bestellen via federatie@zorgboeren.nl.

Van boerderij naar zorgboerderij 2009. Wageningen UR 2009. Praktijkervaringen en tips van zorgboeren die de overstap maakten.

Thuis op de zorgboerderij. Handreiking kleinschalig wonen voor ouderen met dementie. Taskforce Multifunctionele landbouw 2010. Uitgebreide brochure voor zorgboeren die overwegen te starten met woonzorg voor dementerenden.  Wat komt erbij kijken? 

Beschermd buitenleven. Vijf zorgboeren over wonen op zorgboerderijen. Taskforce Multifunctionele Landbouw 2011. Aan de hand van vijf portretten krijgt een orienterende zorgboer zicht op de vraag of woonzorg iets voor hem of haar is.

Praktische tips voor de dagelijkse praktijk van de zorgboerderij:

Kansen voor de opschaling van de inzet van paarden in de Friese hulpverlening. Projecten LTO Noord 2009. Voorbeelden van therapie met paarden en scholingsmogelijkheden. 

Kwaliteiten werkgebieden op zorgboerderijen. Wageningen UR 2009. Inventarisatie van zorgaanbod gerelateerd aan veehouderij, tuinbouw, huishouden, siertuin, landschapsbeheer en boomteelt en overige werkzaamheden.

Factsheets:

Factsheet cliëntproblematiek. ZLTO 2010. Over welke doelgroepen er zijn en welke organisaties jou als zorgboer bij de begeleiding van deze mensen kunnen helpen. 

Factsheet Omgaan met agressie. Waar komt agressie vandaan en hoe ga je hier als zorgboer mee om? 

Factsheet Cliënt staat centraal. ZLTO 2010. Wat betekent dat: de cliënt staat centraal? En hoe geef je dit in de praktijk vorm?

Als je een zorgboerderij wilt beginnen, vind je in dit filmpje veel informatie over zorglandbouw in het algemeen en onderwerpen als aansluitcriteria en vereisten in wet- en regelgeving. Als je al wat verder bent in de voorbereidingen, is het aan te raden contact te zoeken met een regionale organisatie. In Nederland heeft iedere regio zijn eigen regionale organisatie(s).

• Friesland, Groningen en Drenthe: Vereniging BEZINN.
• Overijssel: Zorgboeren Vereniging Overijssel en Coöperatie Boer en Zorg
• Gelderland: BEZIG, Vereniging Zorgboeren Rivierengebied, Vereniging Zorgboeren Oost-Gelderland en de Stichting Samenwerkende Zorgboeren Zuid.
• Flevoland: Vereniging Zorgboerderijen Flevoland, en Coöperatie Boer en Zorg
• Utrecht: Vereniging van Utrechtse Zorgboerderijen, en Coöperatie Boer en Zorg.
• Zeeland en Noord-Brabant: Stichting Samenwerkende Zorgboeren Zuid, ZLTO.
• Limburg: Coöperatie Limburgse Zorgboeren.
• Noord-Holland: Stichting Landzijde.
• Zuid-Holland: Vereniging van Zorgboeren Zuid Holland en Stichting Zorgboeren Zuid-Holland

Deze regionale organisaties zijn samen de Federatie Landbouw en Zorg. Zij zijn daarmee ook jouw link met de Federatie en met het Kwaliteitssysteem (veelal een vereiste voor financiering). Zie ook het artikel Sluit je aan bij de Federatie Landbouw en Zorg! 

Meer info?

Op deze website vind je al een heleboel informatie. Bijvoorbeeld over de kernwaarden van de zorglandbouw. Hier vind je informatie over (verplichte) opleidingen en hier vind je een overzicht van relevante onderzoeken en publicaties.

Ben je nog oriënterend en vraag je je af of de zorglandbouw iets voor je is? Kijk dan eens de gratis clip (zie ook boven) voor oriënterende zorgboeren of lees het interview met Annemarie Den Hartog-Korver van Zorgboerderij Annemarie's de Schaapskooi. Zij kwam beslagen ten ijs dankzij begeleiding van Stichting Zorgboeren Zuid-Holland.

Ook bij jou in de buurt zit een regionale organisatie van en voor zorgboerderijen. De mate waarin zij jou begeleiden verschilt. Dit is veelal afhankelijk van de verantwoordelijkheid. Sommige organisaties regelen de plaatsingen en voelen zich daardoor meer verantwoordelijk dan organisaties die dat niet doen. Zij zijn veelal belangrijk voor intervisie en beangenbehartiging. Aansluiting bij een van de leden is een vereiste om het keurmerk Kwaliteit laat je zien! te mogen dragen.

Het is alvast goed de volgende zaken te overdenken:

• Staat je gezin erachter? Het heeft veel impact op je privéleven, het kost veel tijd, doorzettingsvermogen en je wordt er niet rijk van.
• Wat voor soort zorg wil je gaan doen? Denk aan de verschillende doelgroepen: van jongeren met autisme tot ouderen met dementie, het is nogal divers (link naar artikel over doelgroepen). Je kunt ook besluiten om met gemengde groepen te werken, maar daar moet je je dan wel extra op voorbereiden.

   

• Heb je voldoende ervaring met het specifieke soort zorg waar de doelgroep om vraagt? Of moet je je nog bijscholen?

• Is er een gerichte vraag in de omgeving? Cq: hoeveel zorgboerderijen zijn er al in jouw regio? Hoe is de zorg geregeld in jouw gemeente? Pas je er goed bij? Zijn er al gesprekken geweest met bijvoorbeeld gemeentes of een zorgverzekeraar? Informeer ook bij een regionale stichting/coöperatie van zorgboerderijen in jouw regio, of er contractruimte is voor nieuwe zorgaanbieders?

• Wil je de zorg koppelen aan landbouw, zodat het elkaar versterken kan? Vraag je dan af of je voldoende agrarische kennis en ervaring hebt of dat je die nog moet opdoen.

• Het is sowieso aan te raden ten minste een aantal maanden lang wekelijks op een zorgboerderij een kopje koffie te gaan drinken. Kies verschillende zorgboerderijen uit, zodat je hun verschillen ook kunt waarnemen en kunt nadenken over waar ze sterk in zijn en waarom.

• Ervaring kun je ook opdoen door middel van stage lopen.

• Ook is er een handboek dat je kunt doornemen, in 2022 geheel vernieuwd. Het is voor aangesloten zorgboeren gratis te vinden in de Infotheek. Anderen betalen € 15 excl btw en kunnen hiervoor terecht op de website van de academie.

• Weet je zeker dat je wilt gaan starten? Meld je dan bij een van de bovengenoemde regionale organisaties en sluit je via hen vervolgens ook aan bij de Federatie Landbouw en Zorg en ga aan de slag met het Kwaliteit laat je zien!- keurmerk.

Op de ochtend van de Dag van de zorglandbouw vond er een bijeenkomst plaats over Voedsel- en vriendentuinen.

Het aantal mensen in armoede in Nederland neemt snel toe. Tegelijkertijd neemt de voedselverspilling bij supermarkten af. Voedselbanken hebben daardoor toenemende moeite om hun klanten te voorzien van verse groente en fruit. Er is een groeiend aantal lokale initiatieven dat voedsel verzorgt voor mensen in armoede. Van voedseltuinen bij zorgboerderijen, vrijwilligers die samen een voedseltuin runnen, tot een SRV wagen die mensen in kwetsbare wijken voorziet van goedkope 'kromme' groentes. Ook gemeentelijke voedselraden en voedselagenda’s hebben steeds meer aandacht voor inclusief gezond voedsel. De initiatieven kennen elkaar vaak niet en vinden allemaal zelf het wiel uit. In deze bijeenkomst verkennen we de verschillende concepten, delen we kennis en inspiratie en geven we een gezicht aan de beweging, die samen bouwt aan een gezonde, inclusieve voedselomgeving.

Voor lokale initiatieven, zorgboeren, gemeentes, voedselraden en voedselbanken.

Voor deze dag werken we samen met Fondsenbeheer Landbouw en Zorg en Citydeal Gezonde en duurzame voedselomgeving.

Datum: Vrijdag 7 oktober 10.00-12.30 uur Zonneoord, Ede, met aansluitend een gratis lunchpakket. 

Lees hier het persbericht naar aanleiding van de dag.

Programma

(download hier de PDF)

09.30 - 10.00    Inloop met koffie en thee

10.00 - 12.30    Plenair programma

12.30 – 13.00    Lunch & netwerken        

Ingrediënten:

• Welkomstwoordje

• Filmpjes pilots zorgboerderij Slangenburg en Land in zicht Amersfoort

• Presentatie Dalila Sayd, directeur het Eetschap. Schets van initiatieven het Eetschap, succesfactoren en knelpunten in de route naar een gezonde, duurzame én inclusieve voedselomgeving

• Interviews met
  • Wethouder voedsel Wageningen Maud Hulshof, over voedselbeleid gemeente Wageningen en project gezonde, warme schoollunches
  • Ervaringsdeskundige Risma; waar loopt ze tegenaan? Welke oplossingen ziet ze?
• Projectencarrousel: welke mooie initiatieven zijn er al? Interviews met o.a.
  • Loes Vermeulen (de Blauwe Tomaat)
  • Ama Koranteng- Kumi (Groei & Bloei)
  • Karin Wiegerinck (Voedseltuin Yplein)
  • Floris Visser (Volkskantine)

• Reacties & vragen aanwezigen

• Discussie; waar sta jij in het voedsellandschap?

• Conclusies & afsluiting

Locatie: Landgoed Zonneoord, Zonneoordlaan 17 Ede

De Grote Wiede in Nunspeet is een biologisch-dynamische kwekerij met een grote moestuin, een boomgaard een kruidentuin en een tunnelkas, naast koeien en kippen. De gekweekte groentes gaan naar deelnemers die er deels ook wonen en naar groentepakketten.

Tuinder Johan vertelt: “We willen graag wat extra oogsten om ook pakketten te leveren aan Voedselhulp in Nunspeet. Het zal niet genoeg zijn om de 50 gezinnen die er eten halen wekelijks te bedienen, maar misschien wel eens per maand.

Dat doet Johan graag. “Ik kan het goede eten leveren aan restaurants waar mensen komen die het toch al goed hebben. Maar ik kan het goede eten ook beschikbaar stellen aan mensen die het het hardst nodig hebben.”

Zorgboerderij De Slangenburg is een bijzondere zorgboerderij. Het zit in een oude boerderij op landgoed Slangenburg in Doetinchem en heeft een publieke functie. Zo biedt het een inloopvoorziening waar mensen ook zonder indicatie terecht kunnen. En op de tuin wordt met hulp van vrijwilligers verse groente en fruit voor de Voedselbank geteeld.

Falco Janssen is de drijvende kracht: “Ik heb een zorgachtergrond en kreeg in 2007 de gelegenheid om op het landgoed een zorgboerderij te beginnen. In 2016 kwam daar de Voedseltuin bij, toen nog Vriendentuin geheten. We telen hier op 4700 m2 voedsel voor de voedselbank in Doetinchem, omdat we erin geloven dat het goed is voor de dagbesteding als die de samenleving ondersteunt. Participatie, natuurinclusieve landbouw en goed eten komen erin samen.”

Het werken op de tuin is leerzaam en zorgt voor groei van deelnemers. “We hebben iemand gehad die hier zes jaar geleden zelf kwam voor dagbesteding en die nu de andere werkers op de tuin begeleidt. Dat is mooi om te zien.”

Falco gelooft dat Voedseltuinen bij uitstek iets zijn voor alternatieve locaties. “Op reguliere agrarische bedrijven is de opbrengst van de gewassen vaak nodig voor de bedrijfsvoering. In sociale ondernemingen op publieksplaatsen ligt er minder druk op. Ook past het concept beter bij de filosofie van nieuwe ondernemers dan bij derde generatie agrariërs. Het grotere verhaal van voor de zwakkeren zorgen is daar het doel, niet de winst.”

Falco ziet wel graag een nieuwe naam ontstaan voor het concept. “Ik zit te denken aan de naam Harteboeren. Wij boeren vanuit ons hart voor de zwakkere mensen in de samenleving.”  

Dit uitgangspunt helpt voor Falco ook om het concept verder uit te bouwen. “We telen nu bewust gezondheidspakketten voor armere gezinnen. Dat vraagt specifiekere teelt dan de bulk productie die we eerder deden voor de voedselbank. Ook komt er een ander verdienmodel bij, want onze pakketten tellen mee als oogst-aandelen en zo als SROI-investering van de gemeente. Dit is een mooie kans, want iedereen in Oost Nederland met SROI-verplichting kan dit in oogst-aandelen omzetten. Zo kan het concept verder groeien, ook op andere plaatsen.”

Zorgboerderij Land in Zicht in Amersfoort, Vathorst is in 2022 verhuisd naar een groter stuk land 2 kilometer verderop. Daar is ook plaats gemaakt voor een Voedseltuin. Hier komen mensen met afstand tot de arbeidsmarkt en kinderen. Yuri Cohen is de eigenaar.

“Ik doe mee omdat ik het belangrijk vind dat mensen uit de stad binding hebben met de aarde. Met natuur, om van te genieten en van te eten. Binding met een stukje grond is heel belangrijk om je thuis te voelen. Je kunt er jezelf ervaren. Natuur doet iets met de mens.

Ik zou het mooi vinden als mensen zelf hun groenten komen oogsten. Hier op de boerderij ontstaat zo contact met zorgvragers, vrijwilligers en begeleiders. Als je je zo onder de mensen begeeft, voel je je vanzelf minder eenzaam. Zeker als er lotgenoten tussen zitten.

Ik denk wel dat het voor de ene persoon lastiger is te komen dan voor de andere. Schaamte speelt vaak een rol. Als ze echter mee gaan werken, doen ze ook iets terug. Dus dan zullen ze zich er heel anders over voelen. 

Ik wil ook graag die boerderij zijn waar mensen komen. Tegenwoordig zijn boerderijen net fabrieken waar geen bezoeker welkom is. Vroeger was een boerderij veel meer de plek waar jong en oud elkaar tegenkwam.

Voor de deelnemers aan de zorgboerderij is het ook mooi om werk te doen waarvoor ze gewaardeerd worden. Ze gaan zich waardevol voelen als ze er zoveel toe doen, namelijk als ze verse vitamines aan de voedselbank leveren!”

Onderwijs zorgboeren werken graag professioneel aan onderwijs. Niet alleen het schoolse leren krijgt aandacht, ook sociaal-emotionele ontwikkeling krijgt volop aandacht. Er zijn diverse methodieken die op de zorgboerderij gebruikt worden. Voor onderwijs-zorgboeren kan het handig zijn dit overzicht te hebben. Daarom delen we bij deze een link naar de levende lijst, mede gemaakt door Jan Willem Veerman van de Radboud Universiteit. Heb je een aanvulling, mail dan naar tjitske.ypma@zorgboeren.nl

• Traumasensitief werken
• Reflecteren evalueren.
• Rots en water
• Kwink
• Ho tot hier en niet verder
• Pony power voor kids
• Goldstein
• Praktijkverklaringen Gilde opleidingen (CLZ nb feb)
• Cognitieve gedragstherapie
• Systeemgericht werken
• Triple C. Behandelmodel voor mensen met een verstandelijke beperking en gedragsproblemen
• The leader in me. Het ontwikkelen van sociaal-emotionele vaardigheden, gebaseerd op het boek ‘The 7 Habitsof Highly EffectivePeople’ van Stephen Covey
• ALMP (Anders leren met paarden). Methode waarbij kinderen van de basisschool vanaf groep 4 met paarden worden gecoacht, door de lesstof aan te pakken volgens hun eigen leerstijl, visueel/kinesthetisch in plaats van auditief
• Geef me de vijf. Hulp voor het leren omgaan met autisme
• Positive Behavior Support. Schoolbrede aanpak gericht op versterken van gewenst gedrag en voorkomen van probleemgedrag
• Brain Blocks. Interventie gericht op het verbeteren van het sociale en emotionele functioneren van kinderen en volwassenen
• Gordon cursus. Opvoedvaardigheden voor ouders een leerkrachten, o.a. actief luisteren, ik-boodschappen

Hier vind je klikbare links naar meer informatie over onderwijs-zorgboerderijen, behorende bij de presentatie De onderwijs-zorgboerderij. Echt onderwijs-echte zorg!