In het onderzoek naar knelpunten bij de implementatie van de Wet zorg en dwang kwam naar voren dat veel kleinschalige aanbieders geen onvrijwillige zorg leveren. De voorlopige cijfers uit de jaarlijkse enquête kengetallen onder zorgboerderijen bevestigen dat dit zeker ook voor zorgboerderijen geldt. Minder dan 1,5% van de zorgboeren geeft aan op dit moment onvrijwillige zorg te leveren en minder dan 2% verwacht dit in de toekomst te gaan doen. Dit betekent dat 96% van de zorgboerderijen geen onvrijwillige zorg levert en ook verwacht dat dit in de toekomst niet nodig is. Hoe komt het dat zo veel zorgboerderijen geen onvrijwillige zorg leveren?
Hoewel er geen rechtstreeks onderzoek is gedaan naar de redenen hiervoor, valt op dat zorgboeren onvrijwillige zorg vaak weten te voorkomen door vrijwillige alternatieven te vinden. Hierin zien we ook de kernwaarden: “Er is ruimte en ik kan veel buiten zijn”, “Ik word gezien en gehoord” en “Ik kan kiezen uit nuttig werk” terug.
Veel zorgboerderijen bieden deelnemers letterlijk de ruimte. De boerderij-setting met veel ruimte helpt hier bij. Er zijn meerdere zorgboerderijen die hun erf zo hebben ingericht, dat er veel ruimte is voor deelnemers om zich terug te trekken of hun frustratie vrij te kunnen uiten. Een simpele manier hiervoor zijn lange paden op of langs het erf, die vanaf de zorgboerderij geheel te overzien zijn.
Zoals bij zorgboerderij Horses & Co en bij De Korenschoof. Wanneer het deelnemers even te veel wordt, kunnen zij deze paden uitlopen of afrennen terwijl de begeleiders goed zicht hebben op hoe het met de deelnemer gaat.
Begeleidster Ellen Noordhof van De Korenschoof: “We hebben een zandpad schuin tegenover de boerderij die helemaal in het zicht ligt. Als de spanning bij een deelnemer hoog oploopt, verwijzen we hem of haar daar even heen, met of zonder begeleiding. Links en rechts liggen alleen maar weilanden, dus het is heel prikkelarm. Bij een iets minder groot alarm zetten we graag dieren in. Konijnen en geitjes werken goed voor afleiding. Beide methoden staan ook opgeschreven in de begeleidingsplannen.”
Ook zijn er soms speciale plekken op het erf ingericht waar deelnemers zich terug kunnen trekken en zich even af kunnen sluiten. Hannie Grinwis van De Nollestee: “We hebben break out rooms waar mensen in gaan zitten als de emoties te hoog oplopen. Daar gaan we als begeleiders dan na een paar minuten heen om er even naast te zitten. Vaak komt het gesprek dan wel op gang. Als het nodig is brengt mijn collega Cor twee deelnemers, die in een conflict raakten, met elkaar in gesprek. Hij is er een kei in om te zorgen dat ze elkaar vergeven. Daarna kan ieder opgelucht weer verder met de dag. Een stagiaire merkte dat ook eens op, hoe belangrijk dit is. Bij haar eerdere stageadres werd bij conflicten gesust en uit elkaar gehaald en daar etterde het de hele dag door. Bij ons wordt de lucht geklaard.”
Het hebben van ruimte speelt een belangrijke rol. “Ook voor hoekjes om je even alleen terug te trekken is er ruimte. En het vele lopen maakt automatisch het hoofd leeg. Voor iemand met epileptische aanvallen betekent het lopen een gezonde reset, die heeft er hier helemaal geen last van”, zegt Hannie.
Om dit soort oplossingen te laten slagen, is het belangrijk om hierover met elkaar (inclusief de deelnemer) in gesprek te gaan en afspraken te maken: op welke momenten is het nodig om de ruimte op te zoeken, waaraan herkennen we dat (soms helpt een signaleringsplan hierbij). En als de deelnemer de ruimte opzoekt wil hij dan graag dat een begeleider mee gaat of juist niet en wat leren we van de keren dat het nodig was om de ruimte op te zoeken?
Een andere manier om onvrijwillige zorg te voorkomen, is goed luisteren naar de behoeftes van de deelnemer. De focus leggen op wat wél kan. Door de kleinschalige setting, hebben begeleiders vaak meteen de tijd om op zoek te gaan naar de oorzaak van het verzet. Wanneer de oorzaak van het verzet helder is, kan er samen met de deelnemer vaak een oplossing gevonden worden die wel past.
Op zorgboerderij De Omslag komen allerlei doelgroepen, waaronder kinderen die niet naar school gaan. Janet Nobel: “Wanneer er budget is voor één op één begeleiding, kunnen we veel doen. Dan heb ik de ruimte om echt te luisteren en te analyseren en te beginnen bij het begin. Dat is vaak angst wegnemen, een uitweg bieden. Ik zoek kinderen op en zit soms uren naast een dichte slaapkamerdeur. Je kunt het maar één keer goed doen, dus ik heb me dan al goed ingelezen in het verleden en stel me helemaal open voor wat er leeft bij het kind. Het echt luisteren maakt een groot verschil. Een van de kinderen die bij ons kwam, is van thuiszitter nu een HBO-student geworden. Dat is natuurlijk prachtig. En gelukkig ziet en waardeert onze gemeente dit ook. Maar als je acht mensen op een groep hebt, is het wel een stuk lastiger om deze aandacht te geven.”
In het voorbeeld van Janet komen de kernwaarden “ik wordt gezien en gehoord” en “ik kan kiezen uit nuttig werk” terug. "Door goed te luisteren en te ontdekken wat er speelt kun je daarop aansluiten. Wanneer er behoefte is aan rust worden er bijvoorbeeld werkzaamheden gezocht die op een rustige plek of zelfstandig uitgevoerd kunnen worden. Doordat er op de boerderij een grote diversiteit is aan activiteiten, is er altijd wel iets te vinden dat aansluit bij de behoeftes van de deelnemers."
Wat we leren van de zorgboerderijen die onvrijwillige zorg weten te voorkomen is dat dit vraagt om:
- Het direct herkennen van (signalen van) verzet.
- Het opsporen van de oorzaak van het verzet door goed te kijken en te luisteren naar de deelnemer (en/of ouders/verwanten) en waar nodig door te vragen.
- Creativiteit van de zorgboer en de begeleiders als zij samen met de deelnemer (en/of ouders/verwanten) op zoek gaan naar een oplossing die de deelnemer wel wil. Het helpt hierbij om bewust gebruik te maken van de groene omgeving van de boerderij.
- Goede afspraken maken over wanneer en op welke manier de alternatieve oplossing wordt ingezet.
- Na een tijdje samen evalueren wat het effect is van de nieuwe oplossing en bepalen wat de vervolgstappen zijn.
Zoek je inspiratie of meer voorbeelden van vrijwillige alternatieven, bespreek dit onderwerp dan eens in je intervisiegroep en leer van elkaar! Of kijk in de alternatievenbundel van Vilans om inspiratie op te doen.